Á rangur Íslendinga við bankarekstur þykir ekki sérlega glæstur. Margir urðu fyrir miklum búsifjum þegar nær allt íslenska bankakerfið gufaði upp á einni nóttu haustið 2008. Það er skiljanlegt að ýmsir hafi orðið fyrir vonbrigðum með einkaframtakið þegar tap af þessu tagi kom í ljós. Þótt það sé sjálfsagt lítil huggun þeim sem urðu fyrir skakkaföllum haustið 2008 þá er það engu að síður svo að tap og gjaldþrot eru óhjákvæmilegur og mikilvægur þáttur frjáls markaðar. Án þeirra færðu menn sig ekki úr atvinnugreinum sem þeir hafa lítið lag á yfir í aðrar sem þeim eru betur gefnar.
En hvernig má það vera að stór hluti fyrirtækja í ákveðnum atvinnugreinum eða mikill fjöldi fyrirtækja vítt og breitt um hagkerfið leggi upp laupana á sama tíma?
Árið 1969 skrifaði bandaríski hagfræðingur Murray N. Rothbard ritgerðina Efnahagskreppur: Orsök þeirra og lækning. Þar segir hann
| Ef nú markaðshagkerfið hefur innbyggt kerfi náttúruvals til að velja góða framtaksmenn, felur það alla jafna í sér að tiltölulega fá fyrirtæki búi við taprekstur. Og reyndin er sú, ef litið er yfir efnahagslífið á dæmigerðum degi ársins, að taprekstur er ekki mjög útbreiddur. En fyrst svo er, blasir við skringileg staðreynd sem þarf að útskýra: – hvernig má það vera að reglubundið, á tímum þegar efnahagslægð ber að garði, en þó sérstaklega í snörpum kreppum, að viðskiptalífið skuli allt í einu verða fyrir hrinu af stórfelldu tapi? Stund rennur upp þar sem fyrirtæki almennt – sem fram að því gekk prýðilega að græða og forðast tap – fara næstum öll skyndilega að tapa á ískyggilegan og óskiljanlegan hátt? – Hvernig má það vera? Hér er á ferð yfirþyrmandi staðreynd sem kenningar um kreppur verða að geta útskýrt. Skýringar eins og „ónóg eyðsla“ – minnkuð samanlögð eyðsla neytenda – eru ekki nægjanlegar. Ekki síst vegna þess að það sem þarfnast skýringar við er hvers vegna kaupsýslumenn – sem fram að því gátu spáð fyrir um allra handa breytingar og framvindu í kaupskapnum – reyndust nú með öllu ófærir um að sjá fyrir hina meintu ónógu eyðslu, með hörmulegum afleiðingum. Hví bregst mönnum spádómsgáfan fyrirvaralaust með þessum hætti?
Frambærileg kenning um kreppur verður því að geta útskýrt þessa tilhneigingu efnahagslífsins til að ganga í gegnum þembur og skelli, þar sem ekki sjást nein merki um að það leiti í lygnan farveg, eða stillilega framfarabraut, – nálgun við jafnvægisstöðu. Einkum og sér í lagi þarf kenning um kreppur að geta skýrt þennan engisprettufaraldur af mistökum, sem birtist fyrirvaralaust þegar efnahagsvandi knýr dyra, og helst við á kreppuskeiðinu uns fer að rofa til. Og til er þriðja algilda staðreyndin sem kenning um hagsveifluna þarf að geta skýrt. Undantekningalaust eru þembur og skellir sýnu meiri á sviði „ fjárfestingavöru“ – sumsé í framleiðslu tækja og búnaðar, hrávöru eða byggingaframkvæmda til iðnaðar – en á sviðum sem búa til neysluvarning. Þá er komið enn eitt um hagsveifluna sem þarf að útskýra – og sem augljóslega verður ekki skýrt með kreppukenningum eins og hinum sívinsæla lærdómi um ónóga eyðslu: að neytendur eyði ekki nóg í neysluvörur. Því ef skúrkurinn er ónóg eyðsla, hvernig má þá vera að smásöluverslun sé síðust til, og bíði minnst skakkaföll í öllum kreppum? Og að kreppan skuli af fullum þunga, lenda á starfsemi eins og framleiðslu véla, búnaði, byggingariðnaði og hrávöru? Á hinn bóginn eru það einmitt þessir geirar sem hefja sig til flugs á þembuskeiðum hagsveiflunnar, en ekki þau fyrirtæki sem þjóna neytendum. – Svo ásættanleg kenning um hagsveifluna þarf því einnig að gera grein fyrir því hvers vegna þembur og skellir eru til muna tilfinnanlegri í þeim geira sem þjónar framleiðendum en neytendum. Það vill svo vel til að rétta kenningin um kreppur og hagsveifluna er til, þótt almennt sé litið fram hjá henni í hópi nútíma hagfræðinga. Og hún á sér raunar langa sögu í hagspekilegum bollaleggingum. Þessi kenning upphófst hjá skoska heimspekingnum og hagfræðingnum David Hume, sem uppi var á átjándu öld. Og hinum virta, klassíska hagfræðingi David Ricardo, í Englandi í byrjun nítjándu aldar. Segja má að þeir hafi skilið, að samhliða iðnframleiðslukerfinu hefði annað veigamikið fyrirbrigði orðið til, um miðja átjándu öld. Þetta var bankastarfsemi, ásamt möguleikum sínum til að þenja útlán og peningamagn (fyrst í formi pappírspeninga, eða seðla, og síðar í formi innlánsreikninga, eða ávísanareikninga, sem hægt er að tæma fyrirvaralaust og fá reiðuféð í bankanum). Þessir hagfræðingar sáu að það væri starfsemi þessara viðskiptabanka, sem hefði að geyma lausn gátunnar um hina dularfullu hringrás þenslu og samdráttar, þembu og skella, sem menn höfðu furðað sig á allt frá miðri átjándu öld. Greining Ricardos á hagsveiflunni var nokkurn veginn á þessa leið: Náttúrulegir peningar, sem koma fram sem slíkir á markaði, eru nýtilegir hlutir, oftast gull og silfur. Ef peningar væru einfaldlega bundnir við þessar vörur, myndi hagkerfið í heild sinni virka eins og tilteknir markaðir: framboð lagaði sig að eftirspurn, jafnt og þétt – og því engin hringrás þembu og skella. En þegar bankalán koma til sögunnar, fylgir þeim veigamikil og óstöðug breyta. Því bankarnir auka útlán, og þar með bankapeninga í umferð, í formi seðla eða ávísana sem í orði kveðnu má leysa út í gulli, en er greinilega ekki hægt í reynd. Ef banki á, til að mynda, 1000 únsur af gulli í hvelfingum sínum, og gefur út skuldabréf fyrir 2500 únsur sem leysa má út samstundis, hefur hann augsýnilega gefið út 1500 únsur sem hann getur með engu móti greitt. En svo fremi sem ekkert samstillt „áhlaup“ er gert að bankanum til að leysa út bréfin, geta þau virkað á markaðnum sem ígildi gulls. Og þar með hefur bankinn getað aukið fjármagn í landinu sem nemur 1500 únsum gulls. |
Eiga bankarnir þá sök á hinum endurteknu efnahagskreppum?
| En ef nú hagsveifluna stafar frá bönkunum, – ja, eru bankarnir ekki líka hluti af frjálsa markaðnum? Og getum við ekki samt sagt að frjálsi markaðurinn sé skúrkurinn, þótt það sé ekki nema bankageirinn af honum? – Svarið er nei. Í einn stað vegna þess að bankarnir gætu aldrei ráðist í útlánaþenslu samstíga, ef ekki væri fyrir íhlutun og stuðning yfirvalda. Því ef bankarnir væru fyllilega í samkeppnisumhverfi, myndi útlánaþensla eins þeirra valda því að hann safnaði skuldum í hinum bönkunum, keppinautum sínum. Og þeir myndu brátt innheimta reiðufé af honum. Í stuttu máli munu keppinautar bankans leysa út skuldabréf fyrir gull, eða reiðufé, á sama hátt og útlendingar myndu gera, – nema hvað ferlið væri sýnu hraðvirkara svo það jafnaði út þenslu jafnóðum, áður hún þendi sig svo nokkru næmi. Bankar geta ekki þanið sig samstíga með góðu móti nema seðlabanki sé til staðar, – sem eiginlega hlýtur að lúta stjórn yfirvalda, hafa einokun á viðskipti við yfirvöld, og lykilstöðu gagnvart öllu bankakerfinu sem er tilskipuð af yfirvöldum. Það var ekki fyrr en seðlabankar fóru að tíðkast, að bankar fóru að geta þanið útlán í langan tíma og hin kunnuglega hagsveifla hóf göngu sína í heimi nútímans.
Seðlabankinn nær tökum á bankakerfinu með stjórnvaldsaðgerðum, á borð við: – að gera eigin skuldbindingar (seðla, skuldabréf) að lögeyri fyrir allar skuldir og skattgreiðslur, – veita seðlabankanum einkarétt á að gefa út seðla, andstætt inneignarseðlum (eins og gulls ígildi) (í England var það Englandsbanki, seðlabanki á vegum stjórnvalda, sem hafði lögmætan einkarétt á seðlum á Lundúnasvæðinu); – eða einfaldlega með því að neyða banka til að nota seðlabankann sem viðskiptavin til að geyma reiðufjárbirgðir sínar (eins og það sem nefnist Seðlabanki Bandaríkjanna (Federal Reserve System) í Bandaríkjunum). Ekki svo að skilja að bankarnir kvarti neitt undan þessum afskiptum. Því það er einmitt þetta seðlabankafyrirkomulag sem gerir útlánaþenslu til langs tíma mögulega. Enda er það aukið magn seðlabankaseðla sem færir öllu bankakerfinu auknar birgðir af peningum og gerir öllum viðskiptabönkunum kleift að ráðast samstíga í útlánaþenslu. Seðlabankafyrirkomulagið virkar eins og notalegur einokunarklúbbur, til að stækka efnahag bankanna. Svo nú geta bankarnir aukið útlán á stæðilegum reiðufjárfæti, í formi seðlabankaseðla, auk gullfótarins. Svo nú sjáum við loks að hagsveiflan sprettur ekki af neinum leyndardómsfullum misbrestum frjálsa markaðarins. Nei, þvert á móti: hún sprettur einmitt af skipulegum afskiptum stjórnvalda af gangi markaðarins. Íhlutun yfirvalda leiðir til aukinna bankalána og þenslu, – og, þegar henni lýkur – fylgir leiðrétting kreppunnar í kjölfarið. |