Helgarsprokið 1. febrúar 2004

Þ á mun aftur morgna, já. Nokkuð til í því. Ef ólíkum skeiðum Íslandssögunnar yrði raðað á sólarhring og miðað við hvort bjart hefði verið yfir eða dimmt, þá væri of mikið sagt að það hefði verið nótt um aldamótin 1900, þegar Hannes Hafstein orti aldamótaljóð sitt. Það voru engin móðuharðindi, enginn svartidauði, engin stórabóla. En það var ekki dagur heldur. Það var kannski þessi tími sólarhringsins þegar menn nenna ekki að vaka en það hefur svo sem ekkert upp á sig heldur að skjöklast í bælið. Það var svona drungi. Ísland var undir erlendri stjórn, framfarir hægar og strjálar og lítið um að hinn almenni maður hæfist úr aðstæðum sínum til stærri verka. En með nýrri öld skyldi aftur morgna á Íslandi.

Það morgnaði líka á Íslandi svo um munaði. Ætli það sé nokkurt svið, já nema kannski andagift skálda, þar sem framfarirnar hafa ekki verið ævintýri líkastar á Íslandi þá öld sem liðin er frá því Íslendingar fengu heimastjórn, íslenskan ráðherra, áðurnefndan Hannes Hafstein? Það skipti miklu að fá hina innlendu stjórn, mikilvægasti valdamaður landsins, á eftir konungi, varð nú innlendur ráðherra sem þurfti að styðjast við það þing sem Íslendingar gátu sjálfir kosið til. Nú var dómsmálaráðherrann í Höfn ekki lengur sá sem allt valt á, svo sem hinn skrautlegi Peter Adler Alberti sem allir höfðu mænt til, gapandi eins og fuglsungar í hreiðri. Eða eins og þeir Valdimar og Guðmundur skólaskáld orðuðu það í alþingisrímunum:

En það skipti ekki aðeins máli fyrir Íslendinga að fá stjórnina heim. Það skipti líka máli hver það var sem var fengin hún í hendur. Í upphafi heimastjórnaraldar þurfti að blása til sóknar, blása landsmönnum kjark og áræði í brjóst og til þess voru fáir betur fallnir en Hannes Hafstein. Hann var ekki aðeins stjórnmálamaður, einn sá glæsilegri sem menn höfðu haft spurnir af lengi; hann var einnig eitt helsta skáld landsins, hver sem skilur nú á dögum hvað í því fólst þá. Í ritgerð fyrir ljóðasafni Hannesar Hafstein, fyrir aldarþriðjungi, segir skáldið Tómas Guðmundsson svo:

Auðvitað ræðst ekki allt af því hver situr inni í stjórnarráðinu hverju sinni. Það hefðu orðið framfarir á Íslandi þó örlögin hefðu gert aðrar ráðstafanir að þessu leyti. Og hversu tilkomumiklir eða gagnslausir sem æðstu menn eru hverju sinni, þá hlýtur auðvitað mest að ráðast af hinum almenna manni, vinnu hans, hugmyndaflugi og atorku. En það var Hannes Hafstein sem sló kordurnar þegar sókn Íslendinga hófst fyrir alvöru og enginn einn maður á meiri þátt í því hvernig upphafið tókst. Fyrir það, eins og fleira, er Íslendingum óhætt að minnast Hannesar með virðingu. Hannesi var reyndar sýnd mismikil virðing á stjórnmálaferli sínum. Eins og menn vita þá er drengskapur, einlægur vilji til góðra verka og góður árangur engin trygging fyrir því að nema hluti manna hafi stjórnmálamann í hávegum. Slíkir eiginleikar virðast meira að segja iðulega ná að magna upp heift og jafnvel hatur ákveðinna afla. Við því var ekki aðeins hætt á tímum Hannesar Hafstein; allir tímar virðast geta sagt sömu sögu að þessu leyti. Til að særa engan á hátíðisdegi má alveg sleppa því að nefna dæmi af umræðu og stjórnmálum nútímans, en í áðurnefndri ritgerð segir Tómas Guðmundsson meðal annars:

Í kvæðum hans já. Þar gætir eins og annars. Margir munu hafa heyrt þá athugasemd að lífið sé dýrt og dauðinn þess borgun og réttast sé að drekka í kvöld og iðrast svo bara á morgun; en ekki er víst að þeir reki allir þessa dagskrártillögu til fyrsta ráðherra Íslands. Ekki þarf að efa að í dag og næstu daga munu ýmsir rifja upp nokkur tilkomumestu ljóð Hannesar Hafstein og vel mun fara á því. En fjölmargt mun liggja óhreyft og bíða þeirra sem til þess munu hjálparlaust rata síðar. Svo sem eins og litla ljóðið Að sumbli sem er að ytra byrði viðkunnanlegt drykkjukvæði en hefði hins vegar alveg eins getað verið sett saman kvöldið áður en Hannes Hafstein tók fyrstur Íslendinga við ráðuneyti Íslands og heimastjórnaröldin hófst: