| People of the same trade seldom meet together, even for the merriment and diversion, but the conversation ends in a conspiracy against the public, or in some contrivance to raise prices. It is impossible indeed to prevent such meetings, by any law which either could be executed, or would be consistent with liberty and justice. But though the law cannot hinder the people of the same trade from sometimes assembling together, it ought to do nothing to facilitate such assemblies; much less render them necessary. |
| – Adam Smith, Auðlegð þjóðanna. |
J óhannesson Jónsson kaupmaður í Bónus kvartaði undan því í bréfi til Morgunblaðsins í gær að blaðið birti ásakanir um óvönduð vinnubrögð í matvöruverslun en hafi ekki gert það þegar slíkar upplýsingar voru lagðar fram um olíuverslun. Þetta er alveg rétt hjá kaupmanninum. Morgunblaðið er afskaplega óvandað blað að þessu leyti. Persónuleg afstaða ritstjórnar til manna ræður miklu um fréttamat blaðsins. Þetta kemur oft fram í því um hverja er fjallað á neikvæðan hátt en aðallega í því hverjir fá jákvæða umfjöllun.
Fyrirtæki kaupmannsins hafa aftur á móti um árabil verið stærstu eigendur tveggja dagblaða. Annað þeirra er DV. Það blað fór mikinn í olíumálunum svonefndu og mánuðum saman fengu helstu menn þess máls að sitja undir formælingum blaðsins enda er DV jafnan fljótt á vettvang þegar hneykslanleg mál skekja þjóðfélagið. Blaðið heldur sjaldan aftur af sér með að birta alls kyns ásakanir og órökstudda þvælu um menn og málefni.
En nú eru nýir tímar því DV er enn að viða að sér gögnum, fara yfir framburð vitna og sannreyna staðreyndir um matvörumarkaðinn rúmri viku eftir að alls kyns ásakanir um óhreint mjöl í pokahorninu komu fyrst fram. Allur er varinn góður.
 |
| Tilskipun um sama verð og síðast! Afskipti ríkisins af markaðnum hafa tekið á sig ýmsar myndir. Með tímanum verða þær allar jafn grátbroslegar á að líta. Þessi er frá 1988 og fengin frá Friðbirni Orra Ketilssyni. |
Eins og Adam Smith benti á við lok 18. aldar þá er það auðvitað freistandi fyrir kaupmenn í sömu grein að bindast einhver konar samtökum gegn neytendum, hækka verð og draga úr þjónustu. En Smith gerði sér grein fyrir að afskipti ríkisins af slíkum tilraunum væru í besta falli marklaus og í versta falli skerðing á frelsi manna og réttlæti. Hátt verð og slök þjónusta opnar jú líka smugu fyrir nýja þátttakendur, rétt eins og Bónus var svo gott dæmi um. Menn treystu þessum orðum Smiths í rúm hundrað ár eða allt þar til Sherman lögin voru sett í Bandaríkjunum árið 1890. Þau voru sett til að vernda innlenda smáframleiðendur fyrir fjöldaframleiðslu og ekki síður innlenda framleiðslu fyrir keppni erlendis frá. Hagsmunir neytenda voru aukaatriði þótt lögin væru sögð þeim til verndar. Síðan hefur það verið talið eðlilegt að ríkið skipti sér af stærð fyrirtækja og hugsanlegri samvinnu þeirra, samráði. Hámarki náðu þessi afskipti ríkisins af markaðnum með hreinum verðlagshöftum sem auðvitað voru sögð neytendum til hagsbóta eins og öll slík afskipti. Á Íslandi starfaði Verðlagsstofnun um áratugaskeið sem ákvað verð á flestum hlutum og sá meðal annars um að samræma verð á eldsneyti. Á einni nóttu fyrir fimmtán árum breyttist Verðlagsstofnun svo í Samkeppnisstofnun og svo í Samkeppniseftirlitið. Samkeppniseftirlitið er alls ekki eina eftirlitið sem skattgreiðendur borga hærri skatta vegna.
Samkeppniseftirlitið, áfrýjunarnefnd samkeppnismála, verðlagseftirlit ASÍ, talsmaður neytenda, Neytendasamtökin, Neytendastofa. Já eftirlitið sem neytendur greiða með sköttunum sínum er ekki lítið. Fjöldi ríkisstarfsmanna passar að við förum okkur ekki að voða í verslunum.
Þrátt fyrir sífellt tal um fjársvelti hins ríkisrekna samkeppnisiðnaðar hefur framlag skattgreiðenda til Samkeppniseftirlitsins nær tvöfaldast að raungildi frá árinu 1998. Kostnaðurinn við samkeppniseftirlitið samkvæmt fjárlagafrumvarpi næsta árs verður yfir 250 milljónir króna og viðskiptaráðherra hefur heitið (hverju lofar hann ekki um þessar mundir?) að auka eftirlit á kostnað skattgreiðenda í ljósi nýjustu tíðinda.
Ein afleiðing af öllu þessu opinbera eftirliti er að neytendur sjálfir verða værukærir. Er ekki ASÍ með verðlagseftirlit á okkar kostnað? Neytendasamtökin hljóta að nota ríkisframlagið til að sjá til þess að allt sé í sóma, er það ekki? Talar talsmaður neytenda ekki okkar máli? Tekur Samkeppniseftirlitið ekki í lurginn á þeim stóru ef þeir eru með einhverja stæla?
Allt byggir þetta á þeirri trú að ríkið geti á einhvern dularfullan hátt lagfært og fínstillt markaðinn. Í þeim tilgangi setja menn samkeppnislög og stofna alls kyns opinber apparöt á kostnað almennings. Markaðurinn er auðvitað ekki fullkominn en honum var heldur aldrei ætlað að vera það. Á honum fer fram alls kyns vitleysa, ýmsum brögðum er beitt og sumir fá ekki það sem þeir vilja. Hann er hins vegar langbesta leiðin til að koma vöru og þjónustu til þeirra sem á þurfa að halda, til að svara eftirspurn neytenda. Skriffinnar og eftirlitsstofnarnir ríkisins þvælast í besta falli bara fyrir og skapa falska trú eins og umdeildar verðkannanir þeirra undanfarið bera með sér.
Það er ekki talsmaður neytenda sem hefur alltaf rétt fyrir sér heldur neytandinn sjálfur.