Þ 
að eru ekki alltaf áhugaverðustu bækurnar sem mest eru auglýstar. Eða sem mest þarf að auglýsa. Meðal þessaársbóka sem standa fyrir sínu án skrums og stóryrða er bókin Nýr penni í nýju lýðveldi – Elías Mar sem Hjálmar Sveinsson hefur skrifað um Elías, verk hans og vináttu þeirra. Elías lést fyrr á þessu ári og bók Hjálmars er óvænt og vel þegin ánægja fyrir alla þá sem áhuga hafa á skáldinu eða þá þeim tíma þegar það kvaddi sér hljóðs í íslenskum bókmenntum, upphafsárum lýðveldisins.
Vefþjóðviljinn hefur áður haldið því fram að Elías Mar hafi verið einn af ritfærustu Íslendingum síðustu aldar, þó hans eigin ritstörf hafi mætt afgangi frá því daglega sýsli að lesa prófarkir af Þjóðviljanum. Elías var að sínu leyti Reykjavíkurskáld eins og til að mynda Tómas Guðmundsson, þó með allt öðrum hætti. Hann skrifaði sögur um jafnaldra sína, ungt fólk í Reykjavík hins nýja lýðveldis, og dregur upp trúverðuga mynd af því, eða að minnsta kosti hluta þess; tungutaki, klæðaburði, áhugamálum, tónlistarsmekk og þannig áfram.
Því miður kom Elías Mar því aldrei í verk að senda frá sér heilstæðar endurminningar. Þegar hann féll frá, hurfu með honum ótal sagnir um liðinn tíma, sem gott hefði verið að eiga, en um ýmsa hluti íslensks menningarlífs var hann fróðari en flest sem frótt er. Í bók þeirra Hjálmars segir hann hins vegar stuttlega frá kynnum sínum af ýmsum þekktum bókmenntamönnum; Halldóri Laxness, Guðbergi Bergssyni, Degi Sigurðarsyni, Málfríði Einarsdóttur, Hannesi Sigfússyni, Ragnari í Smára, Kristmanni Guðmundssyni og mörgum fleirum. Honum finnst Halldór Laxness „vega ómaklega að Ólafi Thors í [Atómstöðinni], því ég er sannfærður um að Ólafi gekk gott eitt til.“ Elías bjó um tíma í Hveragerði eins og þá gerðu einnig starfsbræður hans Kristmann, Hannes og Jóhannes úr Kötlum:
| Kristmann taldi sig ofsóttan af kommúnistum, en tók nú samt okkur Hannesi afskaplega vel. Hann hélt því reyndar ekki bara fram að kommúnistar rægðu sig, heldur fullyrti hann að peningum hefði verið stolið af sér sem honum hefðu verið sendir með pósti frá útlöndum. Hann skrifaði ekkert um þetta opinberlega, en sumir héldu því fram að þetta væri bara ofsóknarbrjálæði í Kristmanni. En svo kom í ljós mörgum árum seinna að þetta var rétt. Leifur Haraldsson sem vann á póstinum þekkti rithönd manns sem vann í póstinum og þannig komst það upp. Þetta var sem sagt ekkert ofsóknarbrjálæði í Kristmanni blessuðum. Hitt er annað mál að rógur um einkalíf Kristmanns, eftir að hann fluttist til landsins 1938 var ekki runninn undan rifjum kommúnista, eins og Kristmann fullyrti,. Hann var spunninn upp í saumaklúbbum sjálfstæðiskvenna og guðspekinga sem töldu Kristmann siðleysingja. |
Í bókinni er víða komið við og oft undir hælinn lagt hversu mikið samhengi er milli kaflanna. Stundum taka þeir Elías og Hjálmar að ræða saman um hversdagsleg mál og gefur það bókinni sérstakan og skemmtilegan svip.
| – Af hverju ertu ekki með húshjálp? – Æ, ég hef reynt að komast hjá því. Ég hef heyrt að þetta sé leiðindafólk, uppáþrengjandi hvort sem það eru karlar eða konur, hálfgeðbilað sumt. Fólk sem vill fara að rekja raunir sínar og spyrja mann um persónulegar aðstæður manns. Ég vil forðast það eins og ég mögulega get. |
Eins og áður sagði starfaði Elías lengi á Þjóðviljanum og var vinstrimaður þar til yfir lauk. Það kemur ekki á óvart að hann hafi ekki verið sáttur við veru bandaríska varnarliðsins í Keflavík, en hitt kemur þá kannski fremur á óvart að við ævilok hafi hann haft meiri áhyggjur af hernámi landsins en á kaldastríðsárunum:
| – Hvað viltu þá gera í stöðunni? Hefðir þú kannski viljað hafa bandaríska herinn áfram? – Nei, það vil ég ekki en ég vil að við höfum afskaplega gott samband við Bandaríkin um að hernema okkur aftur með stuttum fyrirvara ef á þarf að halda. Ég vil heldur hafa Bandaríkjamenn en Kínverja. Ef Bandaríkjamenn myndu ekki vilja þetta, vildi ég að við töluðum við Breta eða einhverja norðurlandaþjóð. Ég er smeykur við Kínverja vegna þess að Kínverjar eru með útþenslustefnu. |
Og fleira sem Elías Mar hafði að segja um samband Íslands við önnur ríki má hafa eftir og taka undir að ýmsu leyti:
| – Hvað hefurðu eiginlega á móti Evrópusambandinu? Er þetta ekki stórmerkilegt bandalag frjálsra lýðræðisþjóða sem vilja bindast friðmælum og efla frjáls viðskipti og gott mannlíf í álfunni? – Oh, biddu fyrir þér! Að heyra þetta! Ef við göngum í það munum við eflaust græða til að byrja með, alveg eins og við græddum þegar við gerðum samninginn við Noregskonung 1262. En þegar frá líður munum við tapa. Við munum tapa sjálfræðinu, við munum hafa Alþingi áfram en þetta Alþingi mun ekki ráða neinu. Öllu verður stjórnað frá Brüssel, þess vegna segi ég: Nei alls ekki, við megum alls ekki gera nýjan samning sem mun taka okkur 700 ár að losna úr aftur. Ég vil að Ísland sé algerlega sjálfstætt og frjálst land og það á að segja upp EES-samningnum, reyndar fer hann að detta upp fyrir af sjálfu sér. Ísland á ekki að lúta neinu erlendu valdi. Aldrei aftur. Aldrei nokkurn tímann! Það á sjálft að gera sína samninga við önnur lönd, en ekki láta stjórna sér frá útlöndum. |
Síðastliðið vor lá Elías á spítala og þótti vistin ekki góð. Lauk dvölinni á því að hann útskrifaði sig sjálfur gegn mótmælum lækna sem hleyptu honum ekki út fyrr en hann hafði lýst því skriflega yfir að hann færi á eigin ábyrgð en ekki þeirra:
| Það fer miklu betur um mig hérna heima og hér get ég líka reykt án þess að það komi nokkrum við. En nú á víst að fara að banna reykingar á veitingastöðum og kaffihúsum, Ég veit vel að það er ekki hollt að reykja, en hvar endar þetta. Ætli það verði ekki bráðum bannað að reykja heima hjá sér. Ætli ég verði ekki handtekinn ef ég kveiki mér í sígarettu hérna inni í stofu? |
Fáum vikum síðar var Elías allur. Fækkaði þá stórum í hópi þeirra sem settu svip sinn á íslenskt menningarlíf um miðbik síðustu aldar og gátu borið svip þess áfram til nýrra kynslóða íslenskra bókmenntaáhugamanna. Elías Mar bjó ætíð einn og eignaðist ekki afkomendur. Jólunum skipti hann ósjaldan svo að á aðfangadagskvöld var hann á heimili Andreu Jónsdóttur útvarpsmanns, en á annan í jólum hjá Halldóri Blöndal alþingisforseta. Það er ekki vitlausari blanda en mörg önnur og vel tilfundin hjá manni sem allt til loka fór sínar eigin leiðir.